Βιβλιοκριτική: Σίγρι, ο τόπος των Θεών

Της Μαίρης Παπαδάκη*

«Κατά τους Στωικούς τα πράγματα στις ζωές των ανθρώπων γίνονται με τέσσερις τρόπους: κατ’ ανάγκην, κατά πεπρωμένον, κατά βούληση και κατά τύχη». Ο ήρωας του βιβλίου όμως που κρατάτε ή που πρόκειται να κρατήσετε στα χέρια σας θα ανακαλύψει μέσα σ’ ένα καλοκαίρι κι έναν πέμπτο! Θα τον ανακαλύψει ζώντας, κολυμπώντας, πίνοντας, μεθώντας από έρωτα και γράφοντας ποίηση· το πιο ωφέλιμο, θα πει, βιβλίο της ζωής του. 

Ο Γάλλος φιλόσοφος Πλάτων Γκουκώ επισκέπτεται το Σίγρι της Λέσβου, «τον τόπο των θεών» όπως τον οραματίστηκε ένας άλλος υπαρξιστής φιλόσοφος και θεατρικός συγγραφέας, ο Αλμπέρ Καμύ, για να βιώσει έναν «άλλον», «έτερο» τρόπο του ζειν. Πρόκειται για μυθιστόρημα αυτογνωσίας, μύησης, νοσταλγίας, φιλοσοφικής περιπέτειας του γίγνεσθαι που σκοντάφτει διαρκώς στα κράσπεδα της ύπαρξης, περιήγησης στα αρώματα και στα χρώματα μιας αλλοτινής εποχής με μελλοντολογικές «πινελιές δυστοπίας»;  Εσείς θα το χαρακτηρίσετε διαβάζοντάς το κι αφήνοντας τις λέξεις και τα νοήματα να δονήσουν τις μνήμες και την ψυχή σας όπως συνέβη και σ’ εμένα από την στιγμή που αντίκρυσα το εξώφυλλό του! 

Ακολουθώντας τον δόκτορα Γκουκώ στο καλοκαιρινό του ταξίδι η μια έκπληξη διαδεχόταν την άλλη κι οι εκλεκτικές συγγένειες με τους ήρωες, τον τόπο και τον συγγραφέα πλήθαιναν σχεδόν «μεταφυσικά». Πριν πολλά-πολλά καλοκαίρια διοργανώθηκε στην Μήθυμνα της Λέσβου ένα διεθνές συνέδριο φιλοσοφίας με θέμα «Φιλοσοφία και Καλές Τέχνες», ένα συνέδριο Αισθητικής στο νησί των Αισθήσεων από τον, αείμνηστο πλέον, καθηγητή Φιλοσοφίας του Ε.Κ.Π.Α. Κωνσταντίνο Βουδούρη. Ήταν σαν όλοι οι αέρηδες του κόσμου να είχαν μαζευτεί σ’ ένα νησί. 

Η δεύτερη σύμπτωση οδήγησε τα βήματά μας (νεαρών φοιτητριών τότε) στην κοιλάδα των ερωτευμένων κορμών, του περίφημου απολιθωμένου δάσους στο Σίγρι, εκεί όπου οι «απολιθωμένες» καρδιές των ανθρώπων αποκτούν παλμό, ζωντανεύουν και ανασαίνουν την ιερή σιωπή του παρελθόντος. Θυμάμαι με νοσταλγία πως φύγαμε τρέχοντας απ’ την αχρονία του αρχαίου δάσους για να βρεθούμε στο συνεδριακό κέντρο του Μολύβου όπου οριακά πρόλαβα να παρουσιάσω την  πρώτη μου επιστημονική-φιλοσοφική εισήγηση σε διεθνές ακροατήριο για την έννοια του τραγικού στην ποίηση του Καβάφη. Είχα πραγματοποιήσει μια ομιλία όπως ακριβώς ζητήθηκε και από τον Πλάτωνα Γκουκώ να κάνει στην τελετή αποκάλυψης των δύο γιγαντιαίων κορμών στον προαύλιο χώρο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας. 

Η τρίτη συνάφεια τώρα. Η σύντροφος του φιλοσόφου υπήρξε σκηνοθέτης και ηθοποιός, κάτι που γοητεύει τον ήρωά μας όταν την ακούει να αποφαίνεται: «Οι φιλόσοφοι υποχρεούνται κάπου-κάπου να γράφουν θέατρο». Περνώντας εκείνο το αξέχαστο φιλοσοφικό καλοκαίρι στην Λέσβο λοιπόν δώσαμε κι εμείς προς τιμήν των συνέδρων μια παράσταση με την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή στο φυσικό σκηνικό που μας προσέφερε το κάστρο του Μολύβου.  Μεταφράσαμε και μοιράσαμε το κείμενο στην αγγλική γλώσσα ώστε να γίνουν κατανοητά τα πανανθρώπινα μηνύματά του και ζήσαμε μια αξέχαστη βραδιά, την οποία σίγουρα θα αναπολούσε αν είχε προλάβει να την ζήσει κι ο ίδιος ο Καμύ. Ο Καμύ λάτρεψε το θέατρο και την Λέσβο. Ο συγγραφέας Στρατής Πανούριος που εμπνεύστηκε από το τραγικό τέλος του υπαρξιστή φιλοσόφου και καταπιάστηκε με την συγγραφή αυτού του βιβλίου έλκει την καταγωγή του από την Λέσβο, που επίσης λατρεύει και υπηρετεί την τέχνη του θεάτρου ως ηθοποιός και σκηνοθέτης επί πολλά χρόνια.

Μια νοητή κλωστή συνδέει τις ζωές, τις τύχες και τους προορισμούς των ανθρώπων, λοιπόν. Γι’ αυτό διαβάζοντας το βιβλίο ένιωσα να μεταφέρομαι σ’ εκείνο το συνέδριο, στα νυχτερινά μπάνια, στις γιορτές παρά θιν αλός, στα φαγοπότια, στους χορούς, στους στοχαστικούς περιπάτους, στις φιλοσοφικές αναζητήσεις, στις γνωριμίες με αυθεντικούς θυμόσοφους· εν ολίγοις, σ’ έναν επίγειο παράδεισο. Έναν τέτοιο μοιάζει να βιώνει και ο φιλόσοφός μας γνωρίζοντας το alter ego του, τον Τέλη (Αριστοτέλη), κουβαλώντας στις αποσκευές του έναν ακόμη συνάδελφο, τον Αρίστιππο, διαφωνώντας διαρκώς καλοπροαίρετα με τον κυνικό Διογένη, ζηλεύοντας λιγάκι την κοσμοθεωρία του Επίκουρου ενώ παραδίδεται άνευ όρων στην Αφροδίτη, την θεά που αν σε κοιτάξει για λίγα δευτερόλεπτα σ’ αιχμαλωτίζει, όπως συμβαίνει στην λαϊκή μας παράδοση με τις νεράιδες που σου κλέβουν τη φωνή και την βούληση μ’ ένα τους βλέμμα.

Την στιγμή που εκχωρείς ωστόσο ένα κομμάτι της ελευθερίας σου με το να παραδίδεις άνευ όρων στοιχειώδη τμήματα της ύπαρξής σου (όπως είναι η βούληση και η έκφρασή της μέσω του λόγου) ταυτόχρονα φτάνεις στα κατάβαθα της αυτοσυνειδησίας. Διότι ο άνθρωπος χρειάζεται ένα πλαίσιο σιωπής για να συνδιαλλαγεί πρωτίστως με τον εαυτό του πριν συναντήσει εκεί έξω την ομήγυρη, την κόλαση των «άλλων»… Η θάλασσα, λοιπόν, ως τόπος μοναξιάς και σιωπής παίρνει στην αγκαλιά της την παλιά ζωή του ήρωα και τον μεταφέρει σε απάτητες αμμουδιές και συναρπαστικά άγνωστα ακρογιάλια. Η Αφροδίτη της ιστορίας αυτής θα μπορούσε να έχει την διττή μορφή του πλατωνικού έρωτα στο Συμπόσιο: της Πάνδημης με τις γήινες ηδονές και οδύνες και της Ουράνιας, της θεωρητικής τροφού του πνεύματος που έλκει και γοητεύει το νου. Η θάλασσα παίζει κι εδώ πρωτεύοντα ρόλο όπως και σε όλο το βιβλίο. Από τα σπλάχνα της θα αναδυθεί η θεά του έρωτα για να τραβήξει στην αγκαλιά της τον κουρασμένο θνητό που φέρει βαρέως την ύπαρξή του. Στα σπλάχνα αυτής της θάλασσας θα ανανεωθεί, θ’ αναπαυτεί, θα ερωτευτεί· εν ολίγοις, θα ξαναζήσει.

Ο Τσέχωφ μιλούσε για προσχέδιο ζωής κι ευχόταν μετά το προσχέδιο ν’ ακολουθήσει μια άλλη πραγματική, αυτή όπου θα ζούσε όλη η ανθρωπότητα ευτυχισμένη. Μια τέτοια ζωή φαίνεται ν’ αναζητά και να βρίσκει στην Λέσβο ο ήρωας του Στρατή Πανούριου, που «κλείνοντάς μας το μάτι» μας προτρέπει να διασκεδάσουμε όσο μπορούμε στην ακροθαλασσιά πριν μας πάρει το κύμα… Πρόκειται για ένα βιβλίο που διαβάζεται απνευστί, σε κάνει να μειδιάς, να προβληματίζεσαι χωρίς ν’ απελπίζεσαι ενώ με το έξυπνο και απρόσμενο χιούμορ του σε μεταφέρει στις αριστοφανικές πλαγιές της ζωής για να την ατενίσεις με άλλα μάτια.

Σας αφήνω επομένως να βυθιστείτε στις σελίδες μιας φιλοσοφικής ιστορίας φιλίας και έρωτα με κάδρο ένα απ’ τα ομορφότερα ελληνικά νησιά!  Ελπίζω τελειώνοντας την ανάγνωση να έχετε δώσει την δική σας απάντηση στην υπόθεση του Ταγκόρ, όπου στο βιβλίο μένει ασυμπλήρωτη από τον ήρωα ως προς το δεύτερο σκέλος της: «Αν έχεις δύο καρβέλια ψωμί, πούλησε το ένα και αγόρασε … ».